گاه شماری ۱۲ حیوانی از كجا آمده است؟
مجله سرگرمی: گاه شماری ۱۲ حیوانی در ایران تا پیش از حمله مغول رواج نداشت.
در یادداشتی كه علی صفی پور - پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایرانی - درباره گاه شمار در ایران در اختیار ایسنا گذاشته نوشته است: بعد از چنگیزخان، ایران به دست امیران مغول، محمود و مسعود یَلواج (از بازرگانان فرارودان و مورد اعتماد چنگیز) بود تا آنكه هلاكوخان مغول، نواده چنگیز، با لشكری گران در سال ۶۴۵ به ایران آمد و سلسله ایلخانی را تاسیس كرد. این سلسله تا بر آمدن حكومت های محلی مانند آل مظفر، سربداران سبزوار و... بود تا آنكه تیمور گوركانی (۷۳۶–۸۰۷ ه. مهی.) به قدرت رسید و دوباره خاطرات تلخ خونریزی های چنگیز را برای ایرانی ها تكرار كرد.
در این دوران سیصدساله عصر مغول و تیمور، گاه شماری هجری مهی بعنوان گاه شماری دینی و رسمی در نوشته ها و گزارش ها به كار می رفت، در كنار آن برای زندگی روزمره ایرانی ها یك جانشین، گاه شماری خورشیدی كه به كار برده می شد: گاه شماری جلالی (به جامانده از خیام، در دوران خواجه نظام الملك توسی و ملكشاه سلجوقی از سال ۴۷۱ هجری مهی) و گاه شماری یزدگردی (به جامانده از دوران ساسانی و آخرین پادشاه ساسانیان) بود.
گزارشی از تاسیس گاه شماری خورشیدی در دوران غازان خان مغول (بنا به گزارش تاریخ وصاف) در رجب سال ۷۰۰ یا (بنا به گزارش فصیح احمد خوافی در مجمل فصیحی، حمدالله مستوفی در نزهت القلوب و تاریخ گزیده) ۷۰۱ هجری شده است، این گاه شماری كه به گاه شماری خانی نامبردار بود، چندان پا برجا نماند و بعد از چند دهه به فراموشی سپرده شد.
اگر از گزارش های پراكنده ای چون وجود گاه شماری جمالی از امیر جمال الدین شیخ ابواسحاق اینجو (زندگی ۷۲۱ ـ ۷۵۸ هجری) پادشاه فارس چشم پوشی نماییم، باید بگوییم، در كنار گاه شماری هجری مهی كه هم گاه شماری مذهبی و اداری بود، و یا گاه شماری جلالی و یزدگردی كه گاه شماری مردمی برای شمارش روز بر پایه خورشید بود، در كنار این گاه شماری های نامبرده شده، گاه شماری ۱۲ حیوانی هم به صورت غیررسمی به كار می رفت. گاه شماری ۱۲ حیوانی كه شمارش روز در آن بر شیوه خورشیدی بود و بیشتر مورد توجه مغولان قرار می گرفت، در گزارش های تاریخی (بویژه متونی مانند جهانگشای جوینی، جامعالتواریخ رشیدالدین فضل الله، تاریخ بناكتی، تاریخ وصاف و...) به صورت چشمگیری دیده می شود كه از این گاه شماری و نام ۱۲ حیوان آن یاد شده است.
این نكته را هم باید خاطرنشان كرد كه در بین مردم، برای حفظ جشن ها و باورهای نیاكان، بویژه جشن نوروز، گاه شماری جلالی به كار گرفته می شد، برای نمونه شرف الدین علی یزدی در ظفرنامه خود و یا كمال الدین عبد الرزاق سمرقندی در آگاه سعدین و مجمع بحرین، كه هر دو در دوره تیمور می زیستند، از ماه های جلالی یاد كرده اند یا در سروده سعدی است كه می گوید:
اوّل اردیبهشت ماه جلالی بلبل گوینده بر منابر قضبان
بر گل سرخ از نم اوفتاده لاَلی همچو عرق بر عذار شاهد غضبان. سعدی.
هزار سال جلالی بقای عمر تو باد شهور آن همه اردیبهشت و فروردین. سعدی.
مردم گاه شماری یزدگردی را به علت اهمال در كبیسه هایش و دور افتادن از زمان واقعی، كم كم فراموش می كنند و به جای آن از گاه شماری جلالی بهره می بردند. گاه شماری ۱۲ حیوانی در ایران تا پیش از حمله مغول به هیچ وجه رواج نداشت، در دوره پیش از مغول تنها چند دانشمند از آن در كتاب های خود نام برده اند، از آن جمله ابوریحان بیرونی (در آثارالباقیه)، محمود كاشغری، شرف الدین طاهر مروَزی است. با نام های: تقویم «ختائی» و تقویم «اویغوری» نام برده اند، چون كه پیش از این، این گاه شماری را منسوب به تركان ختایی و اویغوری می دانستند. در حالیكه پژوهش های جدید نشان داده است كه در میان بوداییانِ چین، ژاپن، هند و دیگر نقاط آسیای شرقی این گاه شماری به بودا نسبت داده می شود، كه در این صورت این گاه شماری بیش از ۲۵۰۰ سال عمر دارد. داستان این ۱۲ حیوان هم بر این بوده است كه روزی بودا همه مخلوقات را فرامی خواند و از میان حیوانات این ۱۲حیوان فراخوان او را پاسخ می دهند. از آن پس هم بودائیان به بركت این ۱۲ حیوان، مدار هر سال را به نام یكی از آنها گذاشته است.
ابونصر فراهی هم در آغاز سده هفتم، در نصاب الصبیان نام ماه های این گاهشماری را به فارسی به نظم كشیده است(مـوش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار...). گویا اولین كسانی كه بعد از مغول از این گاه شماری یاد می كنند و كتاب مفصلی درباره آن می نویسد خواجه نصیر الدین توسی، و بعد از او غیاث الدین جمشید كاشانی است.
بنا به گزارش ها آغاز این گاه شماری از ۱۶ برج دلو (یعنی از ۱۵ بهمن ماه) بوده است. البته این نكته هم گفته می گردد كه این گاه شماری ۱۲ حیوانی كه در ایران بعد از مغول به كار می رفت، گونه ایرانی شده آن بود كه آمیخته ای از سه گاه شماری جلالی و هجری مهی و ۱۲ حیوانی چینی اویغوری بود. این گاه شماری به صورت رسمی در زمان صفویه تا آخر دوران قاجار در كنار گاه شماری هجری مهی و به جای گاه شمار جلالی در مكاتبات اداری به كار گرفته می شد. بعد از مشروطه این گاه شماری به صورت رسمی كنار گذاشته شد.
اما امروزه دیده می شود این ارمغان چنگیزخان در بین مردم گاه گاهی به زبان می آید و در كنار نامگذاری هر سال به نام یكی از ۱۲ حیوان، باورهایی با آن به مردم تلقین داده می شود كه هیچ مبنای علمی ندارد، و بیشتر جبنه عوام فریبی و سرگرمی هایی دارد كه ارزش فرهنگی و اجتماعی ندارد.
این كه بنا بر این گاه شماری فلان حیوان در آن سال چه چیزی را در سرنوشت مان رقم می زند، یا آن سال با چه رویدادهایی روبه رو خواهیم شد، باورهایی این چنینی هیچ گاه در طول تاریخ ایران و گاهشماری های تاریخ ایران جایگاهی نداشته است. همه این باورها، ساخته و پرداخته همان سه سده، عصر مغولان، ایلخانیان و تیموریان است. گاه شماری های ایرانی از جنبه علمی، ریشه در عقلانیت علمی و توجه به زمان واقع فصول سال دارد و از جنبه فرهنگی، ریشه در خداباوری، شادبودن (كه خود جلوهای از اهورایی است) دارد، در گاه شماری ایرانی هیچ بدشگونی و نحسی دیده نمی شود، چون عقلانیت حاكم بر این گاه شماری همه روزها، همه ماه ها و همه سال ها را برابر می داند، اگر تفاوتی دیده می شود، بویژه در ایام سال، آن هم برای برپایی جشن و شادی بهره برده می شود كه این جشن و شادی هم با زمان واقعی پیوند خورده است.
اگر بلندترین شب باشد، آن شب را به جشن و شادی و نامش را «شب چله» می گذراند و اگر روز و شب برابر شود، كه با بهار همراه باشد، باز آن را جشنی باشكوه می گیرند و نامش را نوروز می گذارند. دیگر جشن های گاه شماری های ایرانی كه ریشه ای كهن دارند، عبارتند از مهرگان، تیرگان، چارشنبه سوری و...
البته خوشبختانه آگاهی مردم نسبت به این ارمغان چنگیز خان بیش از پیش شده است و كم كم این زنگار مغولی را از فرهنگ اصیل خود می زدایند.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب