آشنایی با زبان ها و لهجه های ایرانی، ۳
علت اشتباه دستوری در کتیبه های هخامنشی چیست؟
به گزارش مجله سرگرمی، از کتیبه های شاهان هخامنشی میتوان دریافت که زبان فارسی باستان از همان ایام رو به آسانی می رفته و اشتباهات دستوری این کتیبه ها ظاهراً حاکی از اینست که رعایت این قواعد از رواج افتاده بوده. پس میتوان مقدمه‌ی ظهور فارسی میانه (پهلوی) را از اواخر دوره‌ی هخامنشی دانست.
به گزارش مجله سرگرمی به نقل از ایسنا، زبان های میانه، فاصل بین زبان های کهن و زبان های کنونی ایران اند. دشوار میتوان گفت زبان های میانه از چه تاریخی شروع شده اند. اگر در نظر بیاوریم که سیر و تحول زبان از صورتی به صورتی دیگر تدریجی است، روشن می شود که تصور حد قاطعی میان زبان های کهن و میانه و کنونی همیشه ممکن نیست.
میزان تشخیص زبان های میانه اصولاً یکی تفاوت آنها با صورت قدیم تر این زبان هاست (عموماً ساده تر بودن آن ها) و دیگر متروک بودن آنها. اما امکان دارد برخی از زبان های رایج در تحول، محافظه کارتر از بعضی زبان های متروک باشند. چنانکه زبان های پشتو و آسی از پارتی و پهلوی محافظه کارترند و صورت کهن تری از زبان را محفوظ داشته اند.
از کتیبه های شاهان متأخر هخامنشی میتوان دریافت که زبان فارسی باستان از همان ایام رو به آسانی می رفته و اشتباهات دستوری این کتیبه ها ظاهراً حاکی از اینست که رعایت این قواعد از رواج افتاده بوده است. ازاین رو میتوان مقدمه‌ی ظهور فارسی میانه (پهلوی) را به اواخر دوره‌ی هخامنشی منسوب داشت. (حدود قرن چهارم قبل از میلاد).
اطلاع ما از زبان های ایرانی میانه با کشفیاتی که از اوایل این قرن در آسیای مرکزی و چین حاصل شد افزوده گردید و چند زبان میانه که قبلاً از آنها آگاه نبودیم به دست آمد. فعلا از زبان های میانه، فارسی میانه (پهلوی، زبان ساسانیان) و زبان پارتی (زبان اشکانیان) و زبان سغذی و زبان سکائی (ختنی) و زبان خوارزمی شناخته شده. قطعات کوچکی هم به خطی مشتق از خط یونانی به دست افتاده که ظاهراً هپتالی و از زبان های ایرانی است.
علاوه براین کلمه های خیلی از زبان های پهلوی و پارتی که در دوره های اشکانی و ساسانی وارد زبان ارمنی شده از مأخذ عمده برای تحقیق زبان های میانه‌ی ایران محسوب می شود.
زبان های ایرانی را معمولا میتوان بر حسب شباهت یا جدایی صوتی و دستوری و لغوی آنها به دو دسته‌ی عمده تقسیم کرد: دسته‌ی غربی و دسته‌ی شرقی.
زبان های فارسی باستان و مادی و فارسی میانه (پهلوی) و پارتی و فارسی کنونی به دسته‌ی غربی تعلق دارند. زبان های سغدی و سکایی و خوارزمی و آسی به دسته‌ی شرقی شبیه است. ازاین رو منسوب داشتن آن به یکی از این دو دسته آسان نیست. از لحاظ موطن از زبان های مشرق ایران است.
چنین تقسیمی در زبان ها و لهجه های امروزی ایران هم صادق است، چنانکه فارسی و کردی و لری و بلوچی و لهجه های سواحل جنوبی خزر و لهجه های مرکزی و جنوبی ایران همه به دسته‌ی غربی تعلق دارند ولی پشتو (زبان محلی افغانستان) و یغنابی (بازمانده‌ی سغذی) و لهجه های ایرانی فلات پامیر و آسی (که مردم آن از مشرق به قفقاز کوچیده اند) به دسته‌ی شرقی متعلق اند.
لهجه های کافری افغانستان دنباله‌ی زبانی هستند که شاید حد فاصل میان زبان های هندی و ایرانی بوده است و از این جهت با هر دو دسته وجوه مشترک دارد اما حقاً شباهت آنها با زبان های هندی بیشتر است.
در زبان های میانه به صورت کلی میتوان اظهار داشت که دستور زبان ساده تر شده و تصریف اسامی و صفات و ضمائر اگر از میان نرفته مختصر شده، و دستگاه مفصل افعال با وجوه و حالات و زمان های مختلف به آسانی گراییده و به کار برددن حروف اضافه برای تعیین حالات مختلف اسم بیشتر از زبان های کهن معمول گردیده و افعال مرکب رواج بیشتری یافته اند.
دسته‌ی غربی در سیر به سمت سادگی بیشتر پیش رفته: در پهلوی و پارتی عملاً اسامی صرف نمی شوند. (در کتیبه های پهلوی بعضی اسامی به y ختم می شوند. این y در پهلوی کتابی به صورت w درآمده. گمان می رود که این حرف اثری از خواتیم اسامی در حالت متمم باشد.) تثنیه از میان رفته است. تشخیص مذکر و مؤنث هم عملاً از رواج افتاده است.
در این دو زبان از ماده های اصلی فعل ماده‌ی مضارع که فعل امر و فعل التزامی هم از آن ایجاد می شود، باقی مانده. مانند ماضی و مشتقات آن. چنانکه در فارسی دری و غالب لهجه های کنونی ایران معمول است از صفت مفعولی ایجاد می شود و این یکی از ممیزات مهم این زبان هاست. مثلاً برای ادای مفهوم «من گفتم» در واقع عبارت «گفته‌ی من» به کار می رود. بدینگونه (در پهلوی):
بدین سان ضمیر ملکی در واقع جایگزین ضمیر فاعلی شده است. این طرز بنا کردن فعل ماضی یکی از موجباتی است که در نتیجه‌ی آن در خیلی از لهجه های غربی ایران، و همچون فارسی در ضمایر و صیغه های ملکی و اضافی اهمیت و تسلط یافته و ضمایر فاعلی و سایر ضمایر را از صحنه‌ی زبان رانده یا ضعیف کرده.
زبان های دسته‌ی شرقی یعنی سغذی و سکایی و خوارزمی و آسی و پشتو و عده ای از لهجه های فلات پامیر در لغات و تغییرات صوتی و قواعد دستوری مشترکاتی دارند که آنها را از دسته‌ی غربی متمایز می سازد.
همچون مشترکات دستوری میتوان نبودن کسره‌ی اضافه یا نظیر آنرا در زبان های شرقی ذکر کرد. همینطور در ساختمان افعال میتوان مشترکاتی یافت، چنانکه در سغدی و خوارزمی صیغه‌ی ماضی را میتوان از ماده‌ی مضارع بنا کرد، برخلاف فارسی و پارتی که ماضی را همیشه از صفت مفعولی می گیرند. و هم این دو زبان کلمه‌ی «کام» را برای بنای فعل آینده و بعنوان معین به کار می برند و «داشتن» را برای ساختن افعال تام متعدی.
در اصوات هم میتوان مشترکات عمومی یافت چنانکه عموماً حروف انسدادی آوایی در آغاز کلمات در زبان های شرقی تبدیل به حروف سایشی می شوند.
منبع: «زبان ها و لهجه های ایرانی» نوشته‌ی احسان یارشاطر (دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال پنجم، مهر و دی ۱۳۳۶، شماره ۱ و ۲ (پیاپی ۱۷ و ۱۸))
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب